Όταν ο εγκέφαλος μας πενθεί

Από τη στιγμή που ο Χριστόφορος μου έφυγε από την ζωή, ένιωσα σαν να έσβησε το φως μέσα στον εγκέφαλο μου. Η θολούρα κάλυψε κάθε σκέψη, κάθε ανάμνηση, κάθε ίχνος λογικής. Ήταν σαν το μυαλό μου να είχε παραλύσει. Δεν μπορούσα να σκεφτώ καθαρά, δεν μπορούσα να συγκεντρωθώ, και συχνά ένιωθα σαν να χάνω τον ίδιο μου τον εαυτό. Η μνήμη μου άρχισε να διαλύεται, οι πιο απλές καθημερινές στιγμές γίνονταν ακατόρθωτες, σαν να μην είχα πια τη δύναμη να τις εκτελέσω. Ήταν σαν να περιπλανιόμουν σε μια ατελείωτη ομίχλη, με το μυαλό μου να αγωνίζεται να κρατηθεί σε μια πραγματικότητα που δεν μπορούσα να αποδεχτώ. Ο θάνατος του παιδιού μου, έμοιαζε με έναν εφιάλτη από τον οποίο δεν μπορούσα να ξυπνήσω.

Μου πήρε πολύ χρόνο να καταλάβω πως αυτή η θολούρα, αυτή η σύγχυση, δεν ήταν απλώς θλίψη. Ήταν ο εγκέφαλός μου που είχε αποσυντονιστεί και πενθούσε με τον δικό τους τρόπο. Ήταν το λεγόμενο στον κόσμο των νευροεπιστημών "Grief brain". Ένας εγκέφαλος, που προσπαθούσε απεγνωσμένα να κατανοήσει το αδιανόητο, να προσαρμοστεί σε μια πραγματικότητα που δεν ήθελα να δεχτώ. Η απώλεια της μνήμης, η αδυναμία συγκέντρωσης, η απόγνωση κάθε φορά που συνειδητοποιούσα ξανά και ξανά ότι το παιδί μου δεν ήταν πια εδώ – όλα αυτά ήταν συμπτώματα ενός μυαλού που προσπαθούσε να επιβιώσει σε έναν κόσμο που είχε καταρρεύσει.

Είναι σαν να χάνεις το μυαλό σου, σαν να είσαι παγιδευμένη σε μια ατελείωτη κατάσταση ομίχλης και ανικανότητας να βρεις το δρόμο σου πίσω στην πραγματικότητα. Ο εγκέφαλός μου αρνιόταν να αποδεχτεί το γεγονός· κάθε κύτταρο της ύπαρξής μου πονούσε για την απουσία. Ο εγκέφαλός μου, έψαχνε να βρει τον Χριστόφορό μου, εκεί που δεν ήταν, πασχίζοντας να ξαναχτίσει έναν κόσμο που δεν υπήρχε πια.

Και αυτός ο αγώνας, αυτή η πάλη του μυαλού μου να προσαρμοστεί, ήταν η απόδειξη ότι το πένθος δεν είναι μόνο συναισθηματικό· είναι μια μάχη για την επιβίωση. Μια μάχη όπου ο εγκέφαλος προσπαθεί να συμβιβαστεί με το αβάσταχτο βάρος της απώλειας, προσπαθώντας να βρει τη θέση του σε έναν κόσμο που δεν αναγνωρίζω πια.

Διαβάζοντας και κατανοώντας τι συμβαίνει στον εγκέφαλό μου κατά τη διάρκεια του πένθους, μπόρεσα να καταλάβω καλύτερα τα συμπτώματά μου. Εντυπωσιάστηκα όταν έμαθα ότι σύμφωνα με τις νευροεπιστήμες ο εγκέφαλος  μας αντιλαμβάνεται το τραύμα της απώλειας, ως απειλή για την επιβίωσή μας, ότι το συναισθηματικό τραύμα της απώλειας έχει ως αποτέλεσμα εκτεταμένες και σοβαρές αλλαγές στη λειτουργία του εγκεφάλου που διαρκούν και το ακόμα πιο εντυπωσιακό ότι οι νευροεπιστήμονες θεωρούν  την τραυματική απώλεια ενός αγαπημένου προσώπου σαν  έναν εγκεφαλικό τραυματισμό!

Έξι χρόνια τώρα που βιώνω το πένθος μου, τα συμπτώματα αυτά εξακολουθούν να υπάρχουν, με μειωμένη ένταση αλλά και εναλλαγές.  Έχω συνειδητοποιήσει πως αυτό που ακόμα βιώνω -η θολούρα, η απώλεια μνήμης και συγκέντρωσης, οι αδιάκοπες  σκέψεις χωρίς δυνατότητα ελέγχου η δυσκολία επεξεργασίας, η μη συγκράτηση βασικών  πληροφοριών, η υπερανάλυση, η  γνωστική δυσαρμονία, η σύγχυση,  η έλλειψη συγκέντρωσης, η αδυναμία να εργαστώ αποτελεσματικά - είναι μέρος της διαδικασίας του πένθους μου και μια απόδειξη της προσαρμογής του εγκεφάλου μου σε αυτή την απώλεια.

Θα ήθελα να μοιραστώ μαζί σας κάποιες βασικές πληροφορίες σχετικά με την έννοια του εγκεφάλου που πενθεί,  τις οποίες κυρίως άντλησα από το σπουδαίο έργο της νευροεπιστήμονος Dr. Mary-Frances O'Connor  και το βιβλίο, "Grieving Brain" και το επίσης σπουδαίο βιβλίο της νευροεπιστήμονος Lisa M. Shulman: “Πριν και μετά την απώλεια: Η οπτική μίας νευρολόγου για την απώλεια, το πένθος και τον εγκέφαλό μας”

Προσωπικά αγαπώ πολύ τις νευροεπιστήμες, θαυμάζω την εξέλιξή τους και εκπαιδεύομαι σε αυτές. Προσπάθησα, οι πληροφορίες που αναφέρω  να είναι όσο το δυνατόν κατανοητές.

Εύχομαι, να βρείτε την γαλήνη που βρήκα εγώ, όταν σιγά σιγά ανακάλυψα ότι δεν τρελαίνομαι αλλά ότι βρίσκομαι σε μία φυσιολογική διαδικασία πένθους και ο εγκέφαλός μου χρειάζεται τον χρόνο του για να επανασυνδεθεί.  

 * Το πένθος είναι μια εμπειρία που δεν μπορεί να περιγραφεί με απλές λέξεις

Είναι ένας αδιάκοπος πόνος, μια αίσθηση κενού που μοιάζει να απλώνεται σε κάθε πτυχή της ύπαρξής μας. Η έννοια του “Εγκεφάλου που Πενθεί” ή Grief Brain, μας βοηθά να κατανοήσουμε τον βαθύ και περίπλοκο τρόπο με τον οποίο επηρεάζεται ο εγκέφαλος από το πένθος. Πέρα από τα συναισθήματα, υπάρχουν βιολογικές και νευρολογικές αλλαγές που συμβαίνουν όταν αντιμετωπίζουμε την απώλεια

 * Το πένθος ως διαδικασία μάθησης του εγκεφάλου μας

Το πένθος είναι μια μορφή μάθησης. Όταν χάνουμε ένα αγαπημένο πρόσωπο, ο εγκέφαλός μας καλείται να μάθει κάτι καινούργιο: πώς να ζει χωρίς αυτό το άτομο. Στην πραγματικότητα, ο εγκέφαλος έχει κωδικοποιήσει τη σχέση μας με το αγαπημένο πρόσωπο, δημιουργώντας ένα «εμείς». Έχει μάθει πως αυτό το πρόσωπο θα είναι πάντα εκεί για εμάς. Μετά την απώλεια, αυτή η πεποίθηση καταρρέει, και ο εγκέφαλός μας πρέπει να μάθει να αναπροσαρμόζεται στην νέα πραγματικότητα

 * Γιατί το πένθος μοιάζει σαν να χάνουμε ένα κομμάτι του εαυτού μας

Στον εγκέφαλο, η σχέση με ένα αγαπημένο πρόσωπο δημιουργεί έναν ισχυρό συναισθηματικό δεσμό. Ο εγκέφαλος δημιουργεί μια εικόνα του «εμείς», όχι μόνο του «εγώ» και του «εσύ». Αυτό συμβαίνει μέσα από την κωδικοποίηση της σχέσης στο νευρικό μας σύστημα. Η παρουσία του αγαπημένου προσώπου ενεργοποιεί συγκεκριμένες νευρικές συνδέσεις που ενισχύονται με τον καιρό

Όταν χάνουμε ένα αγαπημένο μας ατόμο, ο εγκέφαλος έχει ακόμα αυτήν την κωδικοποιημένη εικόνα του «εμείς», σαν μια εντολή που προσπαθεί να εκτελέσει, αλλά δεν μπορεί να βρει το άλλο μισό της εξίσωσης. Αυτό δημιουργεί την αίσθηση του κενού, σαν να λείπει ένα κομμάτι του εαυτού μας. Δεν είναι απλώς μια μεταφορά. Είναι μια πραγματική, νευρολογική εμπειρία, παρόμοια με το σύνδρομο του «φαντάσματος μέλους» που βιώνουν όσοι έχουν υποστεί ακρωτηριασμό. Ο εγκέφαλος συνεχίζει να «ψάχνει» το κομμάτι που λείπει, ακόμα κι αν αυτό δεν υπάρχει πια

  * Η «επανασύνδεση» του εγκεφάλου: η διαδικασία αλλαγής

Η αλλαγή αυτή στον εγκέφαλο δεν συμβαίνει άμεσα. Όταν χάνουμε ένα αγαπημένο μας  πρόσωπο, ο εγκέφαλος πρέπει να προσαρμοστεί και να «επανεκπαιδευτεί». Αυτό περιλαμβάνει τη δημιουργία νέων νευρωνικών συνδέσεων και την αναδόμηση του τρόπου με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο και τις σχέσεις μας

Μελέτες έδειξαν πως, τα κύτταρα του εγκεφάλου που ήταν υπεύθυνα για την προσκόλληση σε αυτόν τον δεσμό αλλάζουν, ενώ τα επίπεδα ορμονών όπως η κορτιζόλη (η ορμόνη του στρες) αυξάνονται σημαντικά. Αυτή η διαδικασία «επανεκπαίδευσης» στον ανθρώπινο εγκέφαλο περιλαμβάνει την αλλαγή στον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε και αντιδρούμε στο περιβάλλον μας

Αυτό είναι ένας από τους λόγους για τους οποίους το πένθος είναι τόσο έντονο και επώδυνο. Ο εγκέφαλός μας προσπαθεί να κατανοήσει και να δεχτεί το γεγονός ότι το αγαπημένο μας πρόσωπο δεν είναι πια μαζί μας. Η διαδικασία αυτή περιλαμβάνει τη «μετάφραση» του δεσμού από μια παρουσία στο εδώ και τώρα, σε μια παρουσία που πλέον υπάρχει μόνο στη μνήμη και στην καρδιά μας!

 * Πώς το πένθος επηρεάζει το νευρικό μας σύστημα

Η απώλεια ενεργοποιεί το σύστημα ανταμοιβής του εγκεφάλου μας, συγκεκριμένα μια περιοχή που ονομάζεται «κοιλιακό ραβδωτό σώμα» (nucleus accumbens), η οποία συνδέεται με το αίσθημα της ευχαρίστησης και της ανταμοιβής. Όταν χάνουμε κάποιον, αυτή η περιοχή του εγκεφάλου βρίσκεται σε υπερδιέγερση, καθώς το μυαλό μας συνεχίζει να αναζητά την παρουσία του αγαπημένου προσώπου

Ταυτόχρονα, ο εγκέφαλος απελευθερώνει ορμόνες του στρες, όπως η κορτιζόλη, που επηρεάζουν όχι μόνο το συναίσθημα, αλλά και τη σωματική μας υγεία. Γι' αυτό πολλοί από εμάς μπορεί να βιώσουν σωματικά συμπτώματα κατά τη διάρκεια του πένθους, όπως κούραση, αϋπνία ή ακόμα και πόνους

 * Η διαδικασία «αναδιαμόρφωσης» του μυαλού

Το να προσαρμοστεί ο εγκέφαλός μας στην απουσία δεν είναι μια στιγμιαία διαδικασία. Είναι μια συνεχής διαδικασία αναδιαμόρφωσης, όπου ο εγκέφαλος μαθαίνει να αντιμετωπίζει το κενό που έχει δημιουργηθεί. Με τον καιρό, τα νευρωνικά δίκτυα που ήταν αφιερωμένα στο αγαπημένο πρόσωπο αρχίζουν να αλλάζουν, ώστε να συμβιβαστούν με την απώλεια. Αυτό μπορεί να διαρκέσει πολύ, και για κάποιους ανθρώπους μπορεί να γίνει πιο περίπλοκο, δημιουργώντας αυτό που ονομάζεται «περίπλοκο πένθος»

Αυτή η αναδιαμόρφωση του μυαλού είναι ουσιαστικά μια προσπάθεια να βρούμε νόημα σε έναν κόσμο που έχει αλλάξει ριζικά. Κάθε φορά που η απώλεια μας ξαναχτυπά, ο εγκέφαλός μας μαθαίνει να διαχειρίζεται το συναίσθημα, να το αποδέχεται και να το μετατρέπει σε μια μορφή μνήμης και ανάμνησης που μας επιτρέπει να συνεχίσουμε να ζούμε

 * Πώς μπορούμε να βοηθήσουμε το μυαλό που πενθεί

Η διαδικασία αυτή δεν είναι ίδια για όλους. Κάποιοι από εμάς μπορεί να προσαρμοστούμε πιο γρήγορα, ενώ άλλοι μπορεί να αντιμετωπίσουμε δυσκολίες που θα χρειαστούν υποστήριξη για να ξεπεραστούν. Το σημαντικό, όπως επισημαίνει η Dr. O'Connor, είναι να δείξουμε στον εαυτό μας υπομονή και κατανόηση. Η αγάπη που είχαμε για το πρόσωπο που χάσαμε δεν μπορεί να εξαφανιστεί, αλλά το μυαλό μας μπορεί να μάθει να ζει με αυτή την απουσία

Αυτό που προσωπικά νιώθω γνωρίζοντας τα παραπάνω, είναι ότι το πένθος είναι μια συνεχής διαδικασία μάθησης, ένα ταξίδι για να κατανοήσουμε πώς να ζούμε με την απώλεια και η γνώση του Grief Brain μπορεί να μας χαρίσει περισσότερη υπομονή και αυτοσυμπόνια.  Το πένθος είναι μια απόδειξη της αγάπης, και το μυαλό μας χρειάζεται τον χρόνο του για να μάθει πώς να μετατρέπει αυτή την αγάπη σε μνήμη και δύναμη για να συνεχίσει. 

Πλέον, νιώθω ότι πρέπει να αγκαλιάσω όλα μου τα συμπτώματα και να πορευτώ μαζί τους. Είναι μέρος του πένθους μου, μέρος της νέας μου ύπαρξης. Το πένθος αλλάζει για πάντα κομμάτια του εαυτού μας, και αυτό είναι κάτι που προσπαθώ να αποδεχτώ καθημερινά και να το επικοινωνώ με τους σημαντικούς ανθρώπους της ζωής μου.

Στο ταξίδι αυτό, κάνω χώρο για την αγάπη προς τον εαυτό μου, αναζητώντας τρόπους να στηρίξω το μυαλό μου καθώς προσαρμόζεται σε μια πραγματικότητα που ποτέ δεν επέλεξα, αλλά που τώρα πρέπει να ζήσω.

Είναι ένα ταξίδι γεμάτο αντιφάσεις· κάποιες μέρες αισθάνομαι πως προχωρώ, και άλλες νιώθω να επιστρέφω σε εκείνη την αρχική θολούρα. Σε αυτές τις στιγμές, προσπαθώ να μην είμαι σκληρή με τον εαυτό μου, να μην κρίνω τις σκέψεις μου. Αντίθετα, του επιτρέπω να πενθεί με τον δικό του ρυθμό, να αναζητά μικρά σημάδια ελπίδας και φροντίδας.

Αυτή η αγάπη προς τον εαυτό μου είναι το «δώρο» που προσπαθώ να δώσω σε μένα, ως μια πράξη αντίστασης στην απώλεια. Είναι η υπόσχεση να είμαι παρούσα για το ίδιο μου το μυαλό, να του φέρομαι  με τρυφερότητα καθώς προσπαθεί να διαχειριστεί το αδιανόητο. Ξέρω ότι η πραγματικότητα αυτή είναι ένα βάρος που δεν μπορώ να αφήσω, αλλά επιλέγω να το κάνω όσο πιο ανεκτό μπορώ. Και αυτό το «κάνω χώρο» για την αγάπη και την αποδοχή είναι ο τρόπος μου να επιβιώσω, να ζήσω και να πορευτώ με αυτή τη νέα πραγματικότητα.

Με αγάπη,

Αναστασία

P.S. Είναι πολύ ενδιαφέρουσα η ομιλία της Mary-Frances O'Connor στο TEDxUArizona με θέμα «What happens in our brain when we grieve» (Τι συμβαίνει στον εγκέφαλό μας όταν πενθούμε) Σας προσκαλώ να την ακούσετε!