Ο Δημήτρης Κουτζαμάνης μας μιλάει για το ανδρικό πένθος
Κύριε Κουτζαμάνη, είναι τιμή μου να μιλάω μαζί σας για ένα τόσο σημαντικό θέμα και ευχαριστώ πολύ για την αποδοχή της πρόσκλησης μου.
Θα ήθελα αρχικά να σας κάνω μία προσωπική ερώτηση: Βρίσκεται κάτι συγκεκριμένο πίσω από την επιθυμία σας να ασχοληθείτε με την συμβουλευτική πένθους ;
Κα Βασκούδη σας ευχαριστώ πολύ για την πρόσκληση σας. Γεννήθηκα και μεγάλωσα στην επαρχία (Μυτιλήνη) και από παιδί ήρθα σε επαφή με τα τελετουργικά που οι άνθρωποι έχουν δημιουργήσει σε όλες τις φάσεις τις ζωής τους. Οι ανοιχτές πόρτες της γειτονιάς που μεγάλωσα μου επέτρεψαν να είμαι μέρος των τελετουργικών της χαράς στην γέννηση, τη βάφτιση και το γάμο ενός ανθρώπου. Οι πόρτες αυτές δεν έκλειναν όμως όταν ερχόταν ο καιρός της απώλειας, αλλά αντίθετα, με συμπεριελάμβαναν ως παιδί στα τελετουργικά του θανάτου, όπως το ξενύχτι του νεκρού, τα μοιρολόγια, η κηδεία, η ταφή και τα τελετουργικά μνήμης των νεκρών. Ο κοινωνικός μου περίγυρος με τον τρόπο αυτό με έκανε κοινωνό στον κύκλο της ζωής ενός ανθρώπου, χωρίς να με αποκλείει από κανένα στάδιο. Ο ερχομός μου στην Αθήνα με έφερε σε επαφή με την γρηγοράδα με την οποία όλα γίνονταν, όπως οι κηδείες – εξπρές σε παρεκκλήσια νεκροταφείων, τα κλειστά φέρετρα, η μοναξιά στην οποία καταδικάζονταν οι πενθούντες, αλλά και σε πολλές περιπτώσεις, ο αποκλεισμός των παιδιών από τα τελετουργικά ταφής. Η γνωριμία μου με την Νάνσυ Ψημενάτου έδωσε φωνή στην ανάγκη μου να μιλήσω για τον περιορισμό των ανθρώπων που πενθούν και έτσι με δική της προτροπή, δημιουργήσαμε τα «Μαθήματα Ζωής» πραγματοποιώντας από το 2013 δεκάδες δωρεάν ομιλίες και σεμινάρια σε οργανισμούς, νοσοκομεία, σχολεία και ιδιώτες, σε μια προσπάθεια μας να επιμορφώσουμε την ελληνική κοινωνία σε θέματα διαχείρισης της απώλειας. Παράλληλα μέσα από τις δράσεις μας υπενθυμίζουμε ότι ως κοινωνία γνωρίζαμε τελετουργικά, θρησκευτικά και μη, για την υποστήριξη όσων πενθούν, προτρέποντας την αναβίωση τους.
Από την εμπειρία σας πιστεύετε ότι υπάρχει έμφυλη διαφοροποίηση στην ψυχοθεραπεία την οποία πρέπει να λαμβάνει υπόψη του ο σύμβουλος/ψυχοθεραπευτής έτσι ώστε να κατανοήσει ορθότερα τον/την θεραπευόμενο/η και να τον βοηθήσει πιο αποτελεσματικά;
Το φύλο είναι ένας από τους παράγοντες που καλείται να λάβει υπ’όψιν του ο θεραπευτής, για να είναι υποστηρικτικός σε ανθρώπους που πενθούν, χωρίς να στερεοτυπεί. Η χρήση των όρων «αρσενικό και θηλυκό μοντέλο έκφρασης του πένθους» περιγράφει καλύτερα τη διαφοροποίηση αυτή, χωρίς να στερεοτυπεί, καθώς περιλαμβάνει τη διαπαιδαγώγηση που έχει λάβει ένας άνθρωπος στον τρόπο έκφρασης και διαχείρισης των απωλειών του. Στα σεμινάρια των «Μαθημάτων Ζωής» ερχόμαστε συχνά μπροστά σε παραδείγματα ανθρώπων που πενθούν με διαφορετικό τρόπο από αυτόν που συνήθως συναντάμε στο φύλο τους. Βλέπουμε με άλλα λόγια άντρες που εκφράζονται συναισθηματικά με κλάμα, ανάγκη να μιλήσουν για την απώλεια και γυναίκες που αποσύρονται και κρύβουν το συναίσθημα τους. Θα έλεγα ότι ένας αποτελεσματικός θεραπευτής, καλείται να συνοδεύσει τον μοναδικό τρόπο που ο άνθρωπος που πενθεί, διαχειρίζεται τις απώλειες του, ακολουθώντας ένα και μόνο κανόνα: ο τρόπος αυτός να μη βλάπτει το θεραπευόμενο ή άλλους.
Πως αντιλαμβάνεστε το ανδρικό πένθος; Στο βιβλίο «Πένθος- Το Ταξίδι στην χώρα του Παράδοξου» της Ν Ψημενάτου (η οποία συνεργάστηκε μαζί σας για το θέμα του ανδρικού πένθους) αναφέρεται η φράση των Golden & Miller «πενθούν..κάνοντας». Θα θέλατε να μας το εξηγήσετε;
Χρησιμοποιούμε τον όρο «ανδρικό πένθος» για να περιγράψουμε τον τρόπο που συνήθως ο άντρας πενθεί. Δεν κλαίει, δεν μιλάει, δεν εκφράζεται συναισθηματικά. Οι Golden & Miller περιγράφουν ότι οι άντρες αποφεύγουν να εκφράσουν το θρήνο τους με πέντε τρόπους: τους εθισμούς, τη δράση, τη μυστικότητα, το θυμό και τη σιωπή. Ο εθισμός λειτουργεί ως εξωτερικό βοήθημα για να «μουδιάσουν» τα συναισθήματα. Η χρήση αλκοόλ και ουσιών συνεισφέρουν σε αυτό. Ως δράση αντιλαμβανόμαστε την εργασία. Η εμπειρία μας έχει δείξει ότι συνήθως οι άντρες, σε περιόδους απωλειών, εργάζονται υπερβολικά για δύο λόγους: ο ένας λόγος είναι γιατί επιθυμούν να αποφύγουν να έρθουν σε επαφή με τα συναισθήματα τους. Ο δεύτερος λόγος είναι για να εκπληρώσουν το ρόλο του «προστάτη» παρέχοντας σε όσους βιώνουν την απώλεια αυτή, τα υλικά αγαθά που έχουν ανάγκη. Η μυστικότητα και η σιωπή είναι τα χαρακτηριστικά του «αξιοπρεπούς θρήνου» που η κοινωνία μας δυστυχώς επικροτεί. Τέλος, σε αντίθεση με το γυναικείο φύλο, ο θυμός είναι ένα αποδεκτό στην έκφραση συναίσθημα από τους άντρες και τον χρησιμοποιούν για να καλύψουν τον πόνο που έχει δημιουργήσει η απώλεια.
Η επεξεργασία του πένθους από τα δύο φύλα είναι διαφορετική? Που έγκειται η διαφορά αυτή;
Πολλοί άντρες που πενθούν τείνουν να πιστεύουν ότι πρέπει να παραμείνουν δυνατοί για χάρη των άλλων. Συχνά αναζητούν να βρουν τον υπαίτιο για τον θάνατο και να αποδοθεί δικαιοσύνη.
Οι άντρες συνήθως δυσκολεύονται να εκφράσουν τα συναισθήματά τους, ενώ αισθάνονται οικεία με το συναίσθημα του θυμού. Παρουσιάζουν λιγότερο άγχος και κατάθλιψη από το γυναικείο φύλο όταν βιώνουν μια απώλεια και συνήθως εκφράζονται με λίγα λόγια. Κάποιοι χρησιμοποιούν αλκοόλ και ναρκωτικά για να μουδιάσουν τα συναισθήματα τους και είναι πιθανό να υιοθετήσουν καταστροφικές ή και αυτοκαταστροφικές συμπεριφορές, όπως οδήγηση υπό την επήρεια αλκοόλ. Επιστρέφουν στη δουλειά τους πολύ σύντομα. Μπορεί να εκφράζουν έντονη σεξουαλική διάθεση μετά από μια απώλεια, που μπορεί να παρεξηγηθεί από συντρόφους. Είναι όμως μια πράξη συμβολική, ότι η ζωή νικά τελικά το θάνατο.
Από την άλλη πλευρά, οι γυναίκες που πενθούν τείνουν να εκφράζουν το πένθος τους με ένταση και, παρ’ όλο που βιώνουν και αυτές έντονο θυμό, δεν τον εκφράζουν εύκολα. Εκφράζονται συναισθηματικά και έχουν την τάση να επικεντρώνονται στη φροντίδα των άλλων. Αποφεύγουν κοινωνικές δραστηριότητες και συναναστροφές. Βιώνουν άγχος και έντονη θλίψη και συχνά χρησιμοποιούν συνταγογραφούμενα χάπια και αλκοόλ για να μαλακώσουν τον πόνο. Έχουν ανάγκη να μιλούν για την απώλεια με πολλές λεπτομέρειες και να επαναλάβουν πολλές φορές την ιστορία που τη συνοδεύει.
Τόσο ο άντρας, όσο και τη γυναίκα που πενθεί βιώνουν έντονα συναισθήματα και η διαφορά που υπάρχει μεταξύ τους αφορά την έκφραση και όχι το βάθος τους ή η αλήθεια τους. Σε καμία περίπτωση, ωστόσο, δεν απαιτείται από έναν άντρα να πενθεί με τον τρόπο που πενθούν οι γυναίκες, καθώς είναι φανερό ότι τα δύο φύλα διαχειρίζονται τα συναισθήματά τους με διαφορετικό τρόπο, ακόμα και αν αυτό είναι αποτέλεσμα της διαπαιδαγώγησης τους (έμφυλα στερεότυπα).
Πως συμμετέχει η κοινωνία στον τρόπο που εκφράζεται και πενθεί ένας άντρας;
Οι άντρες, έχοντας, από μικρά παιδιά φορτωθεί μέσα από τον τρόπο διαπαιδαγώγησης τους το ρόλο του «δυνατού», του «προστάτη», αλλά και με το στίγμα ότι η ευαλωτότητα είναι μια «θηλυκή αξία», παίρνουν το μήνυμα ότι η έκφραση του θρήνου είναι αδυναμία. Πολλοί ειδικοί, όχι τυχαία, περιγράφουν τους άντρες ως «αόρατους πενθούντες», ενώ η κοινωνία μας επικροτεί τους άντρες που πενθούν «με αξιοπρέπεια», δηλαδή, μόνοι, στη σιωπή.
Γιατί υπάρχει δυσκολία από την πλευρά του άντρα να απευθυνθεί σε έναν ειδικό ψυχικής υγείας? Τι πιστεύετε ότι είναι αυτό που μπορεί να τον φέρει;
Οι άντρες μεγαλώνουν με το στερεότυπο ότι αν δεν μπορέσουν να διαχειριστούν μια κατάσταση βασισμένοι στις δικές τους δυνάμεις, είναι αποτυχημένοι και αδύναμοι. Ο φόβος ότι θα χαρακτηριστούν με τους τρόπους αυτούς, τους αποτρέπει να αναζητήσουν εξωτερική βοήθεια. Παράλληλα το στερεότυπο ότι οι ειδικοί της ψυχικής υγείας είναι για όσους «έχουν πρόβλημα» συνεπικουρεί στην απόφαση αυτή. Από την εμπειρία μου δουλεύοντας με άντρες, η απόφαση να περάσουν το κατώφλι ενός ειδικού της ψυχικής υγείας, μπορεί να είναι αποτέλεσμα είτε του αβάσταχτου πόνου που βιώνουν και πλέον δεν μπορούν να διαχειριστούν, είτε η απειλή της εγκατάλειψης από συντρόφους, καθώς έχουν μετατραπεί σε δύσκολους και απόμακρους ανθρώπους. Σε κάθε περίπτωση, η απόφαση αυτή είναι προσωπική και δεν πρέπει να αποτελεί μοχλό πίεσης καθώς συχνά φέρει τα αντίθετα αποτελέσματα.
Τι θα θέλατε να πείτε σε έναν άντρα που πενθεί μία σημαντική απώλεια αγαπημένου του προσώπου;
Θα ήθελα να του πω ότι τώρα είναι η ώρα να εξερευνήσει τις περιοριστικές αντιλήψεις που έχει για τον τρόπο με τον οποίο θα πενθήσει. Θα ήθελα να του πω ότι «δεν πειράζει αν δεν κλάψει» και ότι υπάρχουν πάρα πολλοί τρόποι να εκφράσει όλα αυτά που συμβαίνουν μέσα του. Θα ήθελα να του πω να φροντίζει τον εαυτό του και όχι μόνο τους άλλους, να αποφύγει εθιστικές και επικίνδυνες συμπεριφορές και ότι δεν είναι ντροπή να ζητήσει βοήθεια, αν πιστεύει ότι τη χρειάζεται. Θα ήθελα να του πω επίσης ότι η γλώσσα των συναισθημάτων (άγνωστη γλώσσα για πολλούς) δεν είναι προνόμιο μόνο των γυναικών και ότι μπορεί να δοκιμάσει να τη διδαχθεί και ο ίδιος σε κάθε ηλικία και σε κάθε περίσταση.
Τι θεωρείτε βοηθητικό να κατανοεί το κοντινό περιβάλλον του άντρα που πενθεί;
Να μην ψάχνουν για στερεοτυπικούς τρόπους έκφρασης του θρήνου όπως για παράδειγμα τα δάκρυα, να μην κατηγορούν τον άνδρα για «αναισθησία» και να μην ασκούν πίεση ώστε να ζητήσει «βοήθεια». Να μην φοβούνται το θυμό τους, εκτός και αυτός εκφράζεται με βία. Να σέβονται τη σιωπή και την απόσυρση καθώς και την επιθυμία του άνδρα να γυρίσει «πίσω» στην δουλειά του ή τα χόμπι του «νωρίτερα».
Οι άνδρες – όσο και αν δεν θέλουμε να αναπαράγουμε τα στερεότυπα που τους δεσμεύουν – έχουν τους δικούς τρόπους έκφρασης που είναι το ίδιο εποικοδομητικοί με των γυναικών. Επαναλαμβάνω ότι η μόνη προϋπόθεση στην έκφραση του θρήνου είναι να μην είναι επικίνδυνος και βλαπτικός για τον εαυτό ή τους άλλους.
Και τέλος θα ήθελα να μου πείτε τα βασικά σημεία στα οποία πιστεύετε ότι μπορεί να είναι βοηθητική η συμβουλευτική πένθους από επαγγελματία, στο πένθος και των 2 φύλων
Για μένα ως σύμβουλο πένθους η χρησιμότητα της χωρίζεται σε δύο στάδια: Το αρχικό που αφορά τη στήριξη του ατόμου που πενθεί ώστε να ενσωματώσει την απώλεια του και να διατηρήσει έναν υγιή δεσμό με τον άνθρωπο που πέθανε. Σύμφωνα με τον Dr. Robert A. Neimeyer, ψυχολόγο και ειδικό στη θεραπεία του πένθους, οι σύμβουλοι και οι ψυχοθεραπευτές που εργάζονται με απώλειες, χρειάζεται να ενθαρρύνουν τον πελάτη τους να εμπλακεί ενεργά με την διαδικασία του πένθους και του θρήνου. Στο δεύτερο στάδιο δημιουργούμε έναν ασφαλή χώρο και βοηθάμε ώστε να δημιουργηθεί μια σχέση εμπιστοσύνης και αποδοχής, που επιτρέπει στον πελάτη μας να μας διηγηθεί την ιστορία του, ενώ επιπρόσθετα εξερευνά τη σχέση με τον νεκρό, δημιουργώντας μαζί του μια συνεχόμενη σχέση.
Δύσκολα και επώδυνα συναισθήματα όπως ο θυμός και η ενοχή προς τον εαυτό ή το νεκρό, βρίσκουν τον τρόπο να ενσωματωθούν στην ιστορία, καθώς ο θεραπευτής στέκεται δίπλα στον πελάτη του και τον μαθαίνει. Τιμά τα συναισθήματα του, δεν τον πιέζει να «προχωρήσει», τον ακούει σε κάθε στάδιο της διαδικασίας χωρίς να έχει κρυφή ατζέντα ο ίδιος για το πώς θα έπρεπε να είναι τα πράγματα. Τέλος, τον παροτρύνει μαλακά, να αναλάβει την ευθύνη του εαυτού του και της ζωής του, μέσα από την φροντίδα που θα παρέχει στον ίδιο, τιμώντας ταυτόχρονα το αγαπημένο πρόσωπο που δεν ζει πια.
Σας ευχαριστώ από την καρδιά μου για τη συνέντευξη αυτή και εύχομαι να συνεχίσετε να κάνετε την διαφορά στη ζωή των ανθρώπων που πενθούν με τον τόσο αυθεντικό τρόπο που το κάνετε.
Ο Δημήτρης Κουτζαμάνης είναι σύμβουλος ψυχικής υγείας, σύμβουλος ζεύγους, συντονιστής ομάδων και συνιδρυτής των Μαθημάτων Ζωής. Ασχολείται επί σειρά ετών με την επιμόρφωση αντρών και εφήβων σε θέματα που αφορούν την ανδρική ψυχολογία και τις έννοιες της τοξικής αρρενωπότητας και των στερεοτύπων του φύλου.
Ξεκίνησε τις σπουδές του στη Συμβουλευτική στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων και έλαβε πιστοποίηση στη Γνωστική - Συμπεριφοριστική Θεραπεία από το Stonebridge College. Το ενδιαφέρον του για τη διαπαιδαγώγηση που λαμβάνουν τα αγόρια γεννήθηκε μέσα από τη δουλειά του με το πένθος και τον οδήγησε σε περαιτέρω συνέχιση των σπουδών του στο πεδίο της συμβουλευτικής ζεύγους και της οικογένειας (Glasgow Caledonian University). Είναι απόφοιτος του Ευρωπαϊκού Ινστιτούτου Συμβουλευτικής και Ψυχοθεραπείας στη Συνθετική προσέγγιση. Η πιο πρόσφατη εκπαίδευση του αφορά τη Θεραπεία Σχημάτων από το Schema Therapy Ιnstitute of New York.
Είναι τακτικό μέλος της ΕΛΕΣΥΠ.
Από το 2018-2021 συνεργάστηκε με την ΑΜΚΕ Καρκινάκι ως συντονιστής της ομάδας υποστήριξης γονέων που τα παιδιά τους νοσούν ή έχουν νοσήσει από καρκίνο και παραμένει ενεργός συνεργάτης του οργανισμού σε θέματα ψυχολογικής υποστήριξης.
Συνεργάζεται με το menopause.gr στην υποστήριξη γυναικών που βρίσκονται στην εμμηνόπαυση αλλά και τους συντρόφους τους.
Ασκεί επί χρόνια τον εθελοντισμό μέσα από δράσεις που κάνουν τα «Μαθήματα Ζωής» σε σχολεία, νοσοκομεία, συλλόγους και οργανισμούς. Αρθρογραφεί στο διαδίκτυο σε θέματα που αφορούν τη ψυχική υγεία.